Kêferata hilbijartinê li Tirkîyayê di navbera “Hevpeyîmana Milî” û “Lozanê” da
YEKÎNEYA LÊKOLÎNÊN TIRKÎ
Piştî lihevkirina alîyên opozîsyona Tirkîyayê ji bo namzedkirina serokê Partîya Komarî ya Gel (CHP) Kemal Kiliçdaroglu ji bo hilbijartinên serokomarîyê yên ku biryare di 14ê gulanê da bên kirin, serokê Partîya Siberojê Ahmet Davutoglu di hevpeyvîneka rojnamevanî da behsa hincetên xwe yên ji bo piştgirîkirina kesayeteka ku serkêşîya partîyeka sekular sert dike, û got: “Kemal Kiliçdaroglu, her tiştê ku di CHPyê da wek tabû xuya dike hildiweşîne û dirûxîne.”
Navê bijarte yê Kemal Kiliçdar di nav alîgir û dostên wî da “Kamal Bê” ye û bi vê wesfê kampanya xwe ya hilbijartinê dimeşîne, wek rêber di gavên partîya xwe da dikeve nav “qadên qedexe” yên dîrokî ku ji damezrandina wê di sala 1923 da di bin serokatîya Mistefa Kemal da hîn kesek nêzî vê qadê nebûye. Û ew bi awayekî nepenî birêvebirina rêyeka nû ya guherînê nîşan dide di nava vîzyoneka ku di dawîyê da ne tenê gihandina desthilatdarîyê dixwaze, lêbelê, ew dixwaze hişmendîya desthilatê ya rastgir, ku piranîya salên piştî derbeya 1980-an heya îro desthilatê jî vegerîne “çepgirê dewletê.”
Û “çepgirên dewletê” ne wek çepgirên civakê ne û ev cûdahî di qada çepa siyasî da girîng e ji ber berfirehkirina bingeha desthilatdarîya çepgirîyê, di serketina Kiliçdaroglu da ye û her wiha girêdayî şîyana wî ye ku komên siyasî yên nû di nav sîstema siyasî ya nû da bi kar bîne û şansê wî yê biserketinê bi qasî şensê wî yê têkçûnê heye.
Bi awayekî paradoksî, berfirehkirina alîgirên Kiliçdaroglu bi mijareka dîrokî pir hesas a di nav CHPyê da ve girêdayî ye, ew jî ew e ku dev ji nûnertîya prensîbên naskirî yên Partîya Komarî ya Gel (CHP) berde, ev laşê siyasî yê kevnar di Tirkîyayê da êşa bêlivîya hilbijartinê dikişîne, rêjeya xwe di bîst salên borî da di navbera 23 heta 27% da ye. Di vê serdemê da Partîya Komarî ya Gel ji bilî bidestxistina şaredarîyên Enqera û Stenbolê, tu “biserkeftinên hilbijartinê” yên nû nekirin, ew jî bi saya partîyên opozîsyona Tirkîyayê bû, bi taybetî Partîya Demokratîk a Gelan, ji bo piştgirîya namzedên CHPyê yekbûn, di pêngavekê da ku armanca wê şikandina rêzeserkeftinên girêdayî Partîya AKPyê ji sala 2002yan da ye, ji ber êdî jîyana siyasî pûç bûbû ji serkeftinên li pey hev ên partîya AKPyê.
Heta radeya ku CHPyê xwe ji qada siyasî ya kevn (damezrîner) ya partîyê rizgar kiriye, wê ew qadên siyasî yên nû bi dest bixe. Krîza partîyê, ji qebûlkirina zagona pir-partî ya sala 1946an û vir ve, di wê yekê da ye ku nikare ji statûya “partîya hindikahîya siyasî” derkeve, ji ber ku rastgirên tirk ji sala 1950yî heta serdema “AKP”yê ya îro di dengan da piranî bûn û her wan desthilat dikir. Ev 20 sal in CHPyê ji bilî parastina xwe di seroketîya opozîsyonê tiştekî din nekiriye.
Û ev xitimandin nikarîbû veguhere qeyraneka siyasî, bêyî zihniyeta ‘“itîhat û tireq ku di serdema serokatîya Deniz Baykal ya partîyê da (ji 1992yan heta 2010an) serdest bû, Baykal di opozîsyonê da wek parêzvanê pergalê tevdigerîya, nêzîkatîya nûjen a guhertoya serdest a “kemalîstîyê” Ismet Înonu şopand û parast. Piranîya pêşnyar û rexneyên Baykal ji sala 2002yan ve Partîya AKPyê bi nêzîkbûna “terorîstan” tawanbar dikir, mebesta wî jî ew serdema ku wek vebûna ji pirsgirêka kurd ra tê naskirin, di bin navê vekirina demokratîk da ji alîyê Erdogan ve hate birêvebirin. Partîya MHPyê hevalbendê herî nêzîk ê CHPyê bû ku rê li ber hewldanên Erdogan ji bo rê li pêvajoya aşîtîyê were girtin. Mîrateya sûcê siyasî yê organîze di hişê her du partîyan da kûr û demdirêj e, bi taybetî tevgera neteweperest a herî nêzî “Odeya Komara Reş” e.
Alîyê ku Mistafa Kemal di Îtîhad û Teraqî da red kir, li ser wê yekê bû ku Tirkîyaya ku wî di sala 1923yan da wek komar ragihand, welatê dawî ye yan dewleteka demkî ye ji bo gelên tirk ji Anatolyayê heta Asyaya Navîn bibin yek.
Sûcên organîze ne tenê ji dema damezrandina komarê di sala 1923yan da ye, her dem pêkhateyeka bingehîn a pergala komarê bû, serdema kadroyên Îtîhad û Tereqîyê di navbera salên 1900-1908an da ketin zindanan gelek ji van kesan ji girtîgehan derketin û du amûrên şidetê bi dest xistin, ya yekem: di girtîgehên ku bi sûcdaran ra jîyan kirin hîn bûn tundîyê ji bo revînê û ya duyem jî ew e: ku gelek sûcdar bi xwe ra ji girtîgehê derxistin û bi wan xebatên birêxistinî organîze kirin. Di serdema Mistefa Kemal û yên piştî wî da jî beşek ji erkên parastina dewletê di nav komên nefermî da dihat erkkirin ku armanca wan pêkanîna vîzyona komarê bû, ew kom, bûn amûra herî hovane ya kontrolkirina civaka kurd, bi taybet li bajarên mezin ên ne kurd.
Berevajî ku tê gotin, Partîya Komarî ya Gel (CHP) di birêveberîya Mistafa Kemal da hemû mîrateya bi xwînê ya Komeleya Îtîhad û Tireqîyê, an jî argumanên ramanwerên wê, ên wek Ziya Gökalp, fêm nekir. Lêbelê beşek ji partîyê dijî tevgera Itîhad û Tireqîyê tevdigerîya. Ev alî li dora qada Tirkîyayê dizivirî, ne şêwaza birêveberîya wê bû. Koma Itîhad û Tireqîyê her tim xwestibûn ku tiştên ku wan wekî milkên Tirkîyayê yên ku bi xeta agirbestê ya 1918an dîyar kiribûn vegerînin. Mistafa Kemal zû nîqaşên li ser mezinahî û sînorên Tirkîyayê çareser kir, wî nexşeya Tirkîyayê ya ku di sala 1923yan da bi Peymana Lozanê hatibû pejirandin qebûl kir û welatê li gorî peymanê derketibû ji bo tirkan welatê dawîn hesiband.
Mistefa Kemal di dawîya sala 1921ê da di axaftina xwe da rexne li parêzvanên Yekîtîya Îslamî û Turanîzmê kir û got: “Birêzên hêja, em ne ew mirovên ku li pey xeyalên mezin direvin û bi tiştên ku em nikarin di rastîyê da pêk bînin we bixapînin.. Li şûna ku em li pey ramanên ne wek me û jê fehim nakin û bi vî awayî hejmara dijminên me zêde dibin, werin em vegerin sînorên xwe yên xwezayî û rewa. Divê em sînorên xwe bizanibin.” (Bernard Lewis – Dîroka Nûjen a Tirkîyayê – r. 424).
Alîyê ku Mistefa Kemal di Îtîhad û Tereqîyê da red kir, li ser wê yekê ye ku Tirkîyaya ku wî di sala 1923yan da wek komar ragihand, welatê dawî ye yan dewleteka demkî ye ku gelên tirk ji Anatolyayê heta Asyaya Navîn yeketîyekê ava bike. Mistafa Kemal di vê xalê da, têkilîya bi turanîyan ra qut kir, ji bo piştgirîya Yekîtiya Sovyetê li ser wî qut nebe, lê bi temamkirina programa koçkirina kurdên Bakurê Kurdistanê ku piştî temambûna jenosîda ermenan ji alîyê Îtîhat û Tereqîyê ve hatibû pejirandin, bernameyên endezyarîya civakî berdewam kir.
Ji ber vê yekê jî yek ji prensîbên CHPyê parastina Tirkîyayê ya Lozanê ye, ne berfirehkirina sînorên wê ye. Û heger em axaftinên wê serdemê yên ji dawîya Şerê Cîhanê yê Yekem dihatin kirin, û tiştên ku îro diqewimin bidin ber hev, partîya herî mezin a ku di dema niha da zîhnîyeta Îtîhad û Tireqîyê temsîl dike Partîya AKPyê ye. Heger CHP pispor bû di warê rewakirina sûcên organîze yên di nav sînorên Tirkîyayê da, ji serîhildana Şêx Seîd a sala 1925an heta Şoreşa Dêrsimê ya sala 1937an û her dijî vebûneka siyasî li ser pirsgirêka kurd derdiket, Partîya AKPyê zîhnîyeta sûc ji nav sînorên Tirkîyayê derxist û ji bo dagîrkirina herêmên berfireh ên li Sûrîyayê û Iraqê ku piranîya wê xaka kurdan e dagîr kir, li Efrîn, Serê Kanîyê û herêmên din ên dagîrkirî tiştê ku “Dewleta CHPyê” li Bakurê Kurdistanê di salên 1920 û 1930î da dikir, kir.
Li Tirkîyayê lihevdan diqewime. Hilbijartinên siberojê jî ferqa du dîtinên ku di dîrokê da dirêjbûna wan heye di navbera du alîyan da ye, alîyek “Tirkîyaya Lozanê” dixwaze, û alîyê din jî dixwaze Tirkîyayê li ser serê kurdên li hundir û derveyê berfireh bike da ku versyona turanî ya sînorên Hevpeyîmana Millî bi dest bixe.
Wergera ji zimanê erebî: Heysem Mislim