Sûriya.. îdeolojiya olî wekî alaveke siyasî

Made bi zimanê erebî jî heye العربية 

Sûriya li Rojhilata Navîn girîngiya xwe ya dîrokî û jeopolîtîk heye. Têkiliya aloz û bi hev ve girêdayî di navbera siyaset û baweriya olî de her tim kevirê bingehîn ê avakirina dewleta Sûriyaya nûjen û pêşveçûna wê ya aloz bû. Di seranserê dîrokê de, Sûriya zemînek berhemdar bû ku tê de rehên kûr ên têkilîya di navbera siyaset û bawerîyê de şîn bûne. Ev reh di çar stasyonên bingehîn re derbas dibûn, ku ya yekem Sûriyaya kevnar bû. Di vê serdema destpêkê de, berî olên sereke yên esmanî, baweriyên olî bêtir dişibin qaîdeyên bingehîn ên civakê. Ew ne tenê perestiya şexsî bûn, lê wan diyar dikir ka mirov çawa dijîn, kî wan hukum dike û tişt çawa têne birêvebirin. Serwer gelek caran wekî pîroz an jî bi xwedayan ve girêdayî dihat dîtin, ku ev yek jî hêzek taybet dida wî. Di serdema îslamê de û bi belavbûna îslamê re, ola îslamê li Sûriyayê bû hêzek navendî. Ew êdî ne tenê baweriyek bû, lê beşek ji çand û nasnameya gel bû. Rejîmên ku di vê serdemê de li Sûriyayê hikûm kirin, hêz û rewatiya xwe ji îslamê digirtin. Qanûn û adet ji aliyê olê ve bandor bûn û Îslamê di şekildana nasnameya Sûriyayê ya ku em îro dizanin de roleke girîng lîst. Di serdema osmaniyan de, dema ku osmaniyan bi sedsalan li Sûriyayê hukum kirin, wan rêbazek jîr ji bo mijûlbûna bi pirrengiya olî û etnîkî re pejirandin, ku wan jê re digotin “sîstema mîlî”. Bi kurtasî, wan destûr da her komeke olî (wek misilman, xiristiyan û cihû) ku karûbarên xwe yên têkildarî karûbarên kesane (wek zewac û jinberdanê) bi rêya rêberên xwe yên olî bi rê ve bibin. Vê pergalê cureyek aştî parast, lê di heman demê de fikra nasnameyên olî yên cuda di nav civakê de jî bi cih kir. Di dema mandata Fransayê de, piştî Şerê Cîhanê yê Yekem û kontrola Fransayê ya li ser Sûriyayê, polîtîkayên wê yên kolonyal bandoreke girîng li ser hevsengiyên olî û siyasî kir. Di vê serdemê de, tevgerên neteweyî yên ku li pey serxwebûnê bûn jî derketin holê, mirovên ji paşxaneyên olî yên curbecur anîn cem hev û di têkoşîna ji bo welat de aliyekî nû li têkiliya di navbera ol û siyasetê de zêde kirin. Bi kurtasî, bi rêya van çar stasyonan, eşkere dibe ku têkiliya di navbera ol û siyasetê de li Sûriyayê xwedî dîrokeke dirêj û aloz e, ku cewher û bandora wê bi demê re guheriye û beşdarî şekildana rewşa heyî bûye.

Dewleta Sûriyaya nûjen

Piştî serxwebûnê, Sûriyayê hewl da ku dest bi rêwîtiya avakirina dewleteke modern bike, lê ew bi dijwariyeke mezin re rû bi rû ma: çawa gelek ji hêla olî û etnîkî ve pirreng di bin yek alayekî de bike yek? Bi rastî, piştî bidawîbûna mandata Fransayê, Sûriya di avakirina nasnameyeke neteweyî ya yekgirtî de rastî zehmetiyan hat. Pirrengiya olî û etnîkî bi xurtî hebû û pirsgirêk ew bû ku meriv çawa van hemû koman hest bi aîdiyeta Sûriyayê wekî welatekî bike, li şûna ku balê bikişînin ser nasnameyên xwe? Di vê qonaxê de, hizira “neteweperestiya erebî” wekî çareyeke gengaz ji bo yekîtîyê derket holê. Ev fikir hewldanek bû ji bo avakirina nasnameyeke hevpar li ser bingeha ziman, dîrok û çanda erebî li şûna olê. Di destpêkê de, neteweperestiya erebî bandorek girîng hebû, ji ber ku wê hewl da ku girîngiya girêdanên olî û etnîkî di siyasetê de kêm bike. Dema Partiya Beisê hat ser desthilatdariyê, îdeolojiyeke wê ya neteweperest û sosyalîst a sekuler (ne-olî) hebû. Di destpêkê de, Partiya Beisê hewl da ku rola olê di jiyana giştî û siyasetê de kêm bike, lê bi demê re partiyê dest bi karanîna olê bi awayekî hilbijartî an pragmatîk kir da ku bigihêje armancên siyasî, wekî pêşvebirina yekîtiya neteweyî an jî bidestxistina piştgiriya hin koman. Van siyasetan bandor li ser hevsengiya di navbera komên olî û mezhebî yên cuda yên welat de kir. Li hember siyasetên dewletê ku hin kes dikarin wekî marjînalîzekirina ol an sînordarkirina azadiyên olî bihesibînin, tevgerên îslamî di civak û siyasetê de dest bi derketin û pêşxistinê kirin. Van tevgeran hewl dan ku roleke mezintir bidin olê di jiyana giştî û biryardana siyasî de û bûn hêzek ku her ku diçû bi bandortir dibû. Bi kurtasî, hewldana avakirina dewleteke sûriyayî ya modern û yekgirtî bi bilindbûna neteweperestiya ereb re, ku hewl da çareyeke sekuler pêşkêş bike, rastî pirsgirêka cihêrengiyê hat. Lêbelê, di dawiyê de, rola olê (bawerî) di siyaseta Sûriyayê de zêde bû, çi bi rêya bikaranîna wê ji aliyê dewletê ve, çi jî bi rêya derketina holê ya tevgerên îslamî.

Bawerî wekî alaveke bo pevçûn û seferberiyê

Ol gelek caran dibe çekek ku di şerên siyasî de tê bikaranîn. Bi rêya mezhebîtiya siyasî, em dibînin ku li şûna ku girêdanên olî û mezhebî tenê beşek ji nasnameya mirovan bin, ew di pevçûnan siyasî de hatine keysbazkirin. Bi gotineke din, hin partiyan girêdana mirovan bi mezhebek taybetî re bi kar anîne da ku li dij mezhebeke din piştgirî bi dest bixin an jî kiryarên tundûtûjî û cudakariyê rewa bikin. Ev keysbazkirina li ser girêdanên olî wekî “mezhebîtiya siyasî” tê binavkirin.

Rola gotara olî di gurkirina krîzan de bandorek girîng li ser seferberî û gurkirina pevçûnan bi rêya hin rêber an komên ku zimanê olî bi awayekî bi kar tînin ku nakokî û nefretê di navbera mirovan de gur dike, dike. Li şûna ku ol bibe çavkaniya aştî û dilnermiyê, ew ji bo komkirina alîgirên xwe li dij “kafiran”, “mirovên şaş”, an “dijminên” ku aîdî mezhebek din bûn, hat bikaranîn. Ev cure gotara olî ya tundrew bûye sedema gurkirina krîzan û veguherandina nakokiyên siyasî bo pevçûnên olî.

Herwiha faktorên herêmî û navneteweyî jî bi rêya destwerdana hêzên herêmî û navneteweyî di karûbarên Sûriyayê de, ku pir caran piştgirî didin aliyan li ser bingeha girêdanên wan ên mezhebî, di gurkirina nakokiyên mezhebî de roleke girîng lîstin. Ev piştgiriya derve dabeşbûnên mezhebî gurtir û kûrtir kiriye û pevçûn veguherandiye qadeke ji bo reqabetên herêmî û navneteweyî yên bi aliyên mezhebî. Nakokiya siyasî di şoreşa Sûriyayê de veguherî şerekî navxweyî yê wêranker ku tê de mezhebperestî û îdeolojî roleke eşkere lîstin. Ev şer êdî ne tenê daxwazek ji bo azadî, rûmet û demokrasiyê bû; wê aliyên mezhebî û îdeolojîk girt, komên ku ji mezheb an şîroveyên olî yên cuda cuda bûn li dij hev şer dikirin. Girêdana olî gelek caran dibû sedema armanckirin û tundûtûjiyê. Bi kurtasî, eşkere bûye ka çawa baweriya li Sûriyayê ji baweriyeke şexsî veguheriye amûrek bihêz ku di pevçûnên siyasî de ji bo seferberkirina mirovan, handana nefretê û kûrkirina dabeşbûnên mezhebî tê bikaranîn, nemaze di pevçûna çekdarî de ku gelek hêzên derve destwerdan kirine.

Hewldanên derbaskirina dabeşbûnê û avakirina dewleteke sivîl

Piştî salên şer û hilweşîna rejîma El-Esed, Sûriya hewl dide ku paşerojeke nû li derveyî dabeşbûnên xwe ava bike. Ji ber vê yekê, çend raman hene ku dikarin di bidestxistina vê hilbijartina çarenûssaz de bibin alîkar:

1-  Însiyatîfên diyalog û lihevhatinê: Divê hewlên xurt bên dayîn da ku sûrîyayiyên ji paşxaneyên cihêreng ji bo diyalog û têgihaştinê li hev bicivin. Armanc ew e ku pirên bawerî û lihevhatinê di navbera pêkhateyên cihêreng ên civaka Sûriyayê de, çi olî, etnîkî, an siyasî bin, werin avakirin û ji bo pirsgirêkan çareyeke aştiyane were peydakirin.

2- Girîngiya veqetandina ol ji dewletê: Fikrek bingehîn ku tê pêşkêşkirin, pêwîstiya avakirina dewleteke sivîl an sekular e. Ev tê vê wateyê ku sazî û qanûnên hikûmetê divê bêalî bin û ol an mezhebekê li ser ol an mezhebeke din tercîh nekin. Armanc ew e ku mafên hemû welatiyan, bêyî ku bawerîyên wan ên olî çi ne, bi awayekî wekhev werin misogerkirin. Bi gotineke din, divê dewlet pêşî û paşîn bi hemû welatiyan re wekî welatiyan tevbigere.

3- Zehmetiyên avakirina dewleteke sivîl a berfireh: Rêya avakirina dewleteke sivîl li Sûriyayê ne hêsan e û tijî astengî ye. Pirsgirêkên navxweyî hene, wek dabeşbûnên kûr û çanda mezhebî ku di dema şer de kok girtine û herwiha pirsgirêkên derveyî yên bi destwerdanên hêzên herêmî û navneteweyî û ajandayên wan ên curbecur ve girêdayî ne. Avakirina baweriyê, bidestxistina lihevhatinê û guhartina zîhniyetê gelek dem û hewldanê dixwaze.

4- Nimûneyên berawirdî: Ji bo ku em bi geşbîniyê li pêşerojê binêrin, divê em ezmûnên welatên din ên cîhanê yên ku di birêvebirina cihêrengiya olî û avakirina dewletên sivîl ên aram de serketî bûne, binirxînin. Ev ezmûn dikarin ji bo Sûriyayê dersan û têgihaştinan peyda bikin ka meriv çawa bi cihêrengiyê re mijûl dibe û pergalek siyasî û civakî ya dadperwer û aram ji bo her kesî ava dike.

Di encamê de, rêwîtiyek di dîroka Sûriyayê de tiştekî girîng eşkere dike: Têkiliya di navbera siyaset û olê (bawerî) de her tim tevlihev û bi hev ve girêdayî bûye, li ser her qonaxa pêşveçûna welat şopên zelal hiştiye, bandorê li yekîtiya neteweyî, aramiya siyasî û heta maf û azadiyên mirovan kiriye. Dersa ku ji vê dîrokê were girtin ew e ku avakirina siberojeke aram ji bo Sûriyayê têgihaştineke kûr a vê têkiliyê hewce dike. Ji bo derbaskirina dijwarîyên heyî, pêwîst e ku meriv ji bo dewletek ku rêzê li pirrengîya gelê xwe digire û mafên hemûyan, bêyî ku bawerîyên wan çi bin, garantî dike, têbikoşe. Ji bo vê yekê, divê em li ser diyaloga neteweyî ya berfireh, avakirina saziyên bihêz û dadperwer ên ku ol û dewletê bi zelalî ji hev vediqetînin û pêşxistina bernameyên perwerdehiyê yên ku tolerans û hemwelatîbûna hevbeş pêş dixin, bisekinin. Bê guman, Sûriya bi pirsgirêkên girîng re rû bi rû ye, lê di heman demê de derfet hene ku dewletek nû li ser bingeha edalet, wekhevî û rêzgirtina ji bo cihêrengiyê ava bikin. Her çend rêya li pêşiya me dirêj û dijwar be jî, hêvî hîn jî di nifşekî nû yê sûriyayîyan de ye ku dikarin paşerojeke çêtir ava bikin. Dikare were gotin ku têgihaştina têkiliya di navbera siyaset û îdeolojiyê de ji bo têgihaştina niha û siberoja Sûriyayê pir girîng e. Gelek pirs hene ku hêjayî lêkolînên bêtir in, wek: Em çawa dikarin dewleteke sûriyayî ava bikin ku rêzê li pirrengiya olî bigire û ol ji dewletê veqetîne bi awayekî ku mafên hemû welatiyan garantî bike? Faktorên navxweyî û derveyî çi ne ku dê siberoja vê têkiliyê li Sûriyayê şekil bidin?

*Xalid El-Mutleq: Nivîskar û lêkolînerekî sûriyayî yê pispor di karûbarên leşkerî, ewlehî û terorê de