“Dibistana” Sûriyayê: Gelo Deryaya Spî bi bobelateke şaristanî re rûbirû ye?
Mihemed Samî El-Keyal
Sûriya îro tûşî gelek tengasiyan dibe, nemaze xizaniya giran a piraniya sûriyayiyan, têkçûna xizmetguzariyên bingehîn, tundûtûjî û kiryarên milîsên berbelav ên di asta jenosîdê de, binpêkirina xaka Sûriyayê ji aliyê welatên cîran ve, nemaze Îsraîl, ji bilî nakokiyên serdema piştî rejîma El-Esed û metirsiya jinûvevejandina şerê navxweyî. Dibe ku ev hemû ji bo wesfkirina rewşa welat têrê bikin. Tu nîgeraniyên ji van mezintir nîn in ku kesên eleqedar bi pirsgirêka Sûriyayê re mijûl bibin û gelek ji wan hene.
Dibe ku zêdetir hebe, ji ber teşwîqên mezhebî û etnîkî yên eşkere ku li welat bûye gelemperî, ne tenê li ser medyaya civakî, ku bi gelemperî bi axaftinên nefretê tije dibe, lê di heman demê de di kombûnên kolanan, meşên piştgiriyê û tewra li mizgeftan de jî. Dema ku mirov behsa qirkirina li ser esasê nasnameyê weke rêya edaletê, yan jî weke parastina welat û dewletê, yan jî weke aliyekî baweriya olî bike, pêkan e ku mirov pêşerojeke jiyanê li welatekî ku xwedî cihêrengiyeke wiha kûr a olî û etnîkî ye, xeyal bike. Bi ser de jî, trajediya bi sedhezaran zarokan heye ku dev ji xwendinê berdidin yan jî perwerdeyeke nebaş û tundrew werdigirin, nexasim mezin dibin di jîngeheke ku hemû cureyên tundî û xwînrijandinê normal dike. Heger em hebûna bi hezaran cîhadîstên biyan li ser axa Sûriyayê li ser vê yekê zêde bikin, em xwe li ber tabloyeke pir nebaş dibînin. Ji jiyan û asta jiyanê girîngtir tiştek nîne. Lê belê heta ku avahî û dezgehên şaristaniyê di asteke herî kêm de hebin, dibe ku ev yek bi rêzetedbîrên siyasî, aborî û mirovî werin çareserkirin. Lê çi li ser hilweşîna her rêgezek civakî, exlaqî an olî ya li hember kiryarên barbarî? Ev di esasê xwe de pirsgirêkek çandî ye di wateya antropolojîk a berfireh a peyva “çand”ê de, lê ew di demek dirêj û domdar de dibe sedema bêtir kuştin, xizanî û xirabûnê.
Sûriya welatekî navendî ye li herêma xwe, ji aliyê çandî ve xwedî bandor e li ser cîranên xwe û li beravên Deryaya Spî ye, li xala kombûna sê parzemînên bi dîrok û mîrateya ku hem pir cihêreng û hem jî bi tevlihevî ve girêdayî ye. Tiştê ku li Sûriyayê diqewime bertekên tund li herêmek berfireh heye, ji Misir û Yûnanistanê bigire heya Mexrib û Spanyayê û hem jî li welatên dûrî avên germ, wek Almanya û Hollandayê. Hilweşîna bermahiyên şaristanî yên welat, ne tenê ji ber şer, lê di heman demê de wekî encama kiryarên otorîter ên ku nefreta mezhebî, baweriyên cîhadî û kiryarên hovane bi cih dikin an pêk tînin, dê di dilê herêmê de “dibistanek”ê ava bike ku dibe ku xwendekar, şagirt û koçberên xwe hebin.
Di vî warî de, Sûriya îro dibe “bobelateke şaristanî” ku bandorên wê ne tenê li welat bi xwe ye, ku ev yek pirseke lezgîn dike: Cîranên nêzîk û dûr, çawa mezinahiya vê bobelatê nabînin? Çima nêzîkatiya wan di mijara Sûriyayê de bi pêkanînên siyasî û daxuyaniyên bi maneya herî serpêhatî ya siyasetê serdest e, mîna ku ew nakokî bi rê ve dibin ku bandorên wê bi hêsanî ji holê rabin.
Di cîhaneke îdeal de, sîstema hikum û dezgehên civakî yên Sûriyayê berî her tiştî dê bibe mijara Sûriyayê. Lê ev çend sal in wiha nebûye. Welat di rêvebirina nakokî û tundrewiyê de bûye qada ceribandina dewlet û qaşo dewletan. Ji ber vê yekê, divê gelek pirs li ser ezmûna ku sûriyayî niha dijîn, çi bi dilxwazî û çi nexwazî, bi kirinên xwe an bi kiryarên kesên din, bêne kirin. A herî sereke: Gelo alîgirên “siyaset” û “realîzma” hovane ji mezinahiya bobelata Sûriyayê fam dikin?
Kedîkirina radîkalîzmê
Xuya ye ku meyleke giştî, hem li Sûriya û hem jî li cîhanê, ber bi guhertineke pêkhatî di radîkalîzma îslamî ber bi xwecihî, pragmatîzm û rêveberiyê ve, ku wê bikaribe bibe hevkarek bikêr di hemû mijaran de, ji şerê li dijî terorîzma DAIŞê bigire heya veguheztina siyasî û azadiya takekesî. Ev yek, bi awayekî îronîkî, bêtir li gorî teoriyên Ebû Musab El-Sûrî, yek ji bavên “rewşenbîr” ên rejîma niha ya Sûriyayê ye. Ew cîhadîstekî kevnar e ku di navbera rêxistinan de tevgeriyaye, di nav wan de “El-Telîa El-Muqatîle”, “Koma Îslamî ya Çekdar” li Cezayîrê û “El-Qaîde”. Lê ev bawerî têgihaştinek kûr a perspektîfa wî ya radîkal nagire. Teoriya wî ya li ser xwecihîbûn û sazîbûnê ne terikandina cîhadîzmê bû ji bo dîtineke lihevhatî ya pirdengî, wekhevî, an her nirxek din ku li Sûriyayê pêwîst be. Belê, ew yekbûnek bû ya ku wî wekî pirsgirêkek gerdûnî didît: Damezrandina zagona Xwedê di civakên tevlihev û dijwar de ku di nav xeletiyê de ne û ji hêla dijminan ve hatine dorpêçkirin. Li kêlekê, divê em ji bîr nekin ku Ebû Musab, piştî ezmûnek pratîkî ya dirêj di cîhadê de, li paytexta Brîtanyayê London, “ofîsa lêkolînê” ya bidestûrdar damezrand.
Gelek lêkolîn û gotarên lêkolînê, bi îngilîzî, erebî û zimanên din, li ser “tecrubeya Idlibê” û meyla berpirsên wê yên “bi civakên xwecihî re mijûl bibin” û “pragmatîzma ji bo pûçkirina meylên tundtir” hatine nivîsandin. Ev lêkolîn ji aliyê lêkolînerên rojavayî û hevpîşeyên wan ên sûrîyayî ve hatine nivîsandin, yên ku coşeke mezin di “têgihaştina” veguherînên ku îro di nava koma desthilatdar de li Şamê pêk tên, nîşan dan. Bêyî ku em li rastbûna van lêkolînan û asta propagandaya wan vegerin, ew bêtir dişibin teoriyên ku qumarê dubare dikin ku welatên rojavayî di têkiliyên xwe yên bi cîhadîstan re ji dema ku ew “şervanên azadiyê” bûn li Afganîstanê, bi gotinên serokwezîra berê ya Brîtanyayê Margaret Thatcher. Dibe ku cîhadîst ji bo bidestxistina hin mîsyonan bibin amûrên bibandor. Lê belê, ew bi lez dibin metirsiyek cidî li ser dilê civakên rojavayî bi xwe, ne tenê şervan û kujerên xwecihî û herêmî ne.
Bi her halî, metirsiya sereke ne ew e ku cîhadîst nasnameya xwe ya herêmî bihêlin an jî nekarin hevalên xwe yên cîhadî yên biyan kontrol bikin û li ser axa Sûriyayê bi cîh bikin da ku belavbûna wan li seranserê herêmê û cîhanê sînordar bikin. Belê, xeterî di nava Sûriyayê bi xwe û civakên wê de ye. Sazkirin û “rêveberiya” cîhadîzmê ya xwecihî -ango danîna kontrol û çarçoveyan ji bo wê ku hewil dide wê “nastir” û kûrtir bike- dê bibe sedema encamên berevajî: Teqîn û rûxandinên bilez li welatek pir tevlihev û tijî pevçûn û nefret. Rakirina hemû bermahiyên pêkhateyên berê yên şaristaniyê, di nav de burokrasiya hikûmetê, sîstema perwerdeyê, saziyên olî yên fermî, dadwerî û medyayê, li şûna wan bi avahiyeke cîhadî ya bi karaktereke mezhebî ya zelal û bi lez û bez hatiye avakirin. Dibe ku ev yek dijwar be li parêzgehek mîna Idlibê, ku gelek ziyan dîtiye ji tawanên rêjîma El-Esed û pirraniyek olî û etnîkî ya zelal heye. Lê eger li seranserê Sûriyayê belav bibe dê bibe sedema tirsê. Di nav van tirsan de ya herî sereke derketina hemû meylên wêranker di civakên Sûriyayê de, ku girseyên zarok û xortan kêfa rûreşkirin, kuştin û ziyangihandina kesên din, tolhildana komî, û hemû diyardeyên kaos û xirabiya civakî weke beşek ji normalbûnê dihesibînin. Ew wêneyek tirsnak a cîhanê ye ku roj bi roj di nifşekî nû yê sûriyayî de, cih digire.
Niha gelek welatên cîhanê daxwaz dikin ku rêveberên nû yên Şamê beşên berfireh ji xelkê Sûriyayê di proseya veguhêz de bihewînin, ku ev yek dibe merc ji bo piştgiriya wan û rakirina sizayan. Lê belê, ev hemî dibe ku bêwate bin, ji ber ku xuya dike ku ew bi hebûnên kûrtir ên civaka sûryayî re têkildar nabin û îhtîmal e ku bi çend tedbîrên fermî razî be ku bêguman dê Sûriya ji berdewamiya hilweşîna wê ya çandî ya berfireh biparêze. Pirsgirêk dê bi tevliheviya “Rêxistinên ne hikûmî” yên ku bi “bersiva mirovahî” û “hêzkirina” hin koman re têkildar e, ji holê ranebe; û fişara siyasî li ser desthilatdariya cîhadiyan. Sûriyaya îro, di nava van hemû hilweşandinan de, dibe ku ji bo xwe û yên din bibe metirsî û skandalek, li ser hemû astan, di dilê vê cîhanê de.
Eniya sûriyayî
Dibe ku xwespartina li ser cîhanê nexweşiyeke sûriyayî be, ku rehetbûna ji vê nexweşiyê pêwîst e. Tevî ku Sûriyaya hemdem gefeke cîhanî û “dibistanek” ji kiryarên hovane re be jî, tevî nakokiyên di hevokê de, hikûmetên bibandor, li herêmê û cîhanî, ne aliyê herî guncaw in ku bala xwe bidin ser wê metirsiyê û li ber xwe bidin, ne tenê aliyê herî bi bandor di çêkirina wê de.
Çêtir e ku Sûriya di nava gelên herêmê de weke pirsgirêkeke ji sînorên wê mezintir were dîtin. Wiha bû û dê wiha bimîne, xuyaye. Ji ber vê yekê, rûbirûbûna şaristaniya berfireh ku ji aliyê cîhadiyan û gelek hevalbendên wan ve tê meşandin, di nav de elîtên “sivîl” ên sûriyayî, ne tenê xema Sûriyayê ye, lê di heman demê de xema hemû kesên ku dixwazin rê li ber ketina navçe û sînorên wê yên berfereh ber bi rûxandina zêdetir ve bigirin, dike. Divê ev kes ji meylên “siyasî” û “realîst” ên pûç ên di mijara Sûriyayê de xwedî hesabên kûrtir bin.
Bi vê wateyê, ya ku mirov dikare jê re bibêje “Eniya Sûriyayê” ya li dijî şaristaniyê –ango avakirina koalîsyonek ji hêz û aktorên ji netewe û aliyên cihêreng ku hewl dide felaketê bisînor bike– ji pêwîstiya wê zêdetir e. Ji bo Sûriya di asta herî kêm demokrasiya siyasî û civakî de, di berjewendiya her kesî de ye, berovajê wê tê wê wateyê ku Sûriya gelekan bi xwe re bikişîne nava prisgirêkeke ku mezinahiya wê îro nayê xeyalkirin.
Divê eniyek wiha, hem wateya rast a siyasetê û hem jî xebata çandî vegerîne. Tiştê ku Sûriya jê re lazim e ne “rêveberî” ye ya ku ji desthilatdarên wê tê xwestin -ango sazîkirina fermî, bi kûrahî li ser bingeha ewlehiyê ya hin mijarên îdarî, aborî û mirovî- lê belê demokrasî ye, bi prensîbên wê yên bingehîn ên wekhevî, beşdarbûn û naskirina pirrengiyê. Ev ne luks e. Bêyî van pêkhateyan, welat nikare asteke herî kêm a aramiyê bi dest bixe.
Sûriye di van salên dawî de bûye cihê cîhadiyan. Dibe ku dem hatiye ku ew ji bo demokratên her du peravên Derya Spî bibe pirseke bingehîn. “Xebata çandî” li vir pêwîstiyek e, ji ber ku welat bûye warê gelek xurafe, hewesên bixwîn, sextekariya îdeolojîk û têkiliyên bindestî û girêdayiyê. Ev hemû xwedî pêkhateyên madî û sembolîk in ku divê bên hilweşandin.
Pirs ev e: Demokrat kî ne? Carinan tişt tenê ji hêla dijberên xwe ve têne destnîşankirin. Heger “hikûmet” wek alternatîfa sosyal demokrasiya û siyaseta rastîn, di nav cîhadîstan, çalakvanên pispor ên “rêxistinên nehikûmetê” û heta alîgirên dîktatoriyê de dengvedaneke berbelav be (Beşar El-Esed di nav kesên pêşîn de bû ku bi erebî behsa desthilatdariyê kir û ji demokrasiyê dûr xist, ku ew ji bo wan kesên ku bandorê li ser vê yekê dikin, hemû kesên ku ji van demokrasiyan bandordar in) zirarê dide berdewamiya civakên wan û jiyana wan bixwe.
Helbet dibe ku avakirina eniyeke wiha ne pêkan û pir zehmet be, lê ji hemû rastiyên neşaristanî û piştgirên wê, armanca herî realîst e ku jiyana li herêmê nêzî kabûseke suryalî dike.