Rojhilatê Kurdistanê û şerê Îsraîl-Îranê
Yekîneya Lêkolînên Îranî
Di demekê de ku şerê di navbera Îsraîl û Îranê de berdewam ji dema destpêkirina êrîşa Îsraîlê li dij Îranê di 13ê hezîranê de, ku di encamê de fermandarên payebilind ên Îranê hatin kuştin û beşek ji sazûmaniya leşkerî ya Îranê û reaktorên nuklerî hatin rûxandin, çavê her kesî li rewşa neteweyên li Îranê ye. Herwiha, texmînên derbarê ku çawa neteweyên li Îranê bi encam û bermahiyên vî şerî heyî bandor bibe, hene û helwesta wan ji senaryoyên gengaz dibe ku derkeve eger şer berdewam kir û şer gur bibe dibe ku rejîma heyî ya Îranê hilweşîne û dewleta heyî ji hev belav bibe. Di vê çarçoveyê de, gelek navendên lêkolînan, nexşeya neteweyan û erdîngariya dewleta berfireh ku navê wê Îran e, analîz dikin. Di wan analîzan de, herêmên û deverên ku tê de netewe û etnîk piraniya niştecihên wir in derdikevin holê, herwiha rewşa van neteweyan di dîrokê de û siyaseta çewisandin û paşguhkirinê û înkarkirina mafan û taybetiyan ku ev netewe di dirêjahiya temenê Komara Îslamê ya Îranê, rastî vê yekê hatin, derdixin holê.
Dîrok û têkoşîna kurdan li Rojhilatê Kurdistanê
Di şopandina heyî de, neteweya kurdî, erdîngarî û dîroka Rojhilatê Kurdistanê jî di nav de ye, ku herêman wan zêdetir kur tê de ne û di dîrokê de, bi navê beşê rojhilat ê Kurdistanê tê naskirin. Rojhilatê Kurdistanê jî piştî şerê Çaldiranê yê di navbera Împeratoriya Osmanî û Împeratoriya Sefewiyan ya sala 1514an de, bi erdîgariya Îranê ve hate girêdan. Ev parçekirin jî di Peymana Qesra Şirîn de ya navbera Osmanî û Sefewiyan sala 1639an de hate bichkirin, bi vî awayî jî 150 sal ji şer û rûbirûna herdu aliyan bi dawî bû. Rûbera Rojhilatê Kurdistanê jî 175.000 kîlomitir çargoşe ye. Di demekê de ku tu agahiyên pêbawer û fermî tuneye, lê li gorî texmînnan hejmara kurdan li hemû parêzgehên Îranê 15 milyon kes e, ango ji sedî 17 ji tevahiya nifûsa Îranê ye. Herwiha, Rojhilatê Kurdistanê jî 5 wîlayetan digire nava xwe: Urmiye, Sine, Kirmanşan, Îlam û Erdên Lekenşan ên girêdayî parêzgeha Loristanê. Lê li gorî dabeşbûna ku rejîma Îranê feriz kiriye, wîlayeta Sine û hejmarek ji bajarên girêdayî wê (Seqez, Baneh, Merîwan, Qoroh, Bîcar, Kamyaran, û Dîvan Dareh) ketin nava parêzgehek ku hate çêkirin û navê wê bû parêzgeha Kurdistan. Ji aliyekî din ve jî, ji dema bidawîkirina şoreşa Simkoyê Şikakî (1887-1930) wîlayeta Urmiyeyê bi parêzgeha Azerbîcanê ya rojava hate binavkirin û ev yek jî di serdema Şah Riza Behlawî (1878-1944) pêk hat. Ev yek pêk hat, di demekê de ku di wê pêvajoyê de li wê wîlayetê, rêjeya kurdan ji sedî 70 zêdetir bû. (1)
Herwiha, kurdan li Rojhilatê Kurdistanê yekem komara kurdî di dîroka nûjen de ava kirin, ku navê wê Komara Kurdistanê li Mehabadê bi rêveberiya Qazî Mihemed sala 1946an de, lê ev komar ji aliyê rejîma Şah bi bikaranîna hêza leşkerî hate bidawîkirin. Têkoşîna kurdan a siyasî û çekdarî ji wê demê ve berdewam dike, taybet jî piştî serkeftina şoreşa îslamî bi rêveberiya oldarê şîî Îmam El-Xumeynî sala 1979an. Di heman demê de, PDK-Îran derket holê ku têkoşîna çekdarî dest pê kir, lê hikûmeta şoreşa îslamî bi rêbazê leşkerî û îstixbaratî ew tune kir û rêveberên tevgera kurdî ya çekdarî tasfiye kir (kuştina serokê PDK-Îranê Ebdulreman Qasimlo li Viyanayê, paytexta Avusturyayê sala 1989an û piştre jî Sadiq Şerefkindî li paytexta Almanyayê Berlînê di sala 1992yan de).
Herwiha, di sala 2004an de jî Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê (PJAK) hate avakirin û dest bi têkoşînê û belavkirina zanebûna neteweyî li herêm û wîlayetên Rojhilatê Kurdistanê kir, di encamê de piştgiriyeke mezin wergirt taybet jî ji nava ciwanan de. Di vê çarçoveyê de, bi hezaran ji keç û xortên kurdan ji hemû herêmên Rojhilatê Kurdistanê beşdarî nava beşê têkoşîna çekdarî ya PJAKê bûn. Di heman demê de, PJAK li dîasporayê jî di nava kurdên Rojhlatê Kurdistanê de çalak bû. Bernameya PJAKê ew e ku Îran bibe dewleteke demokrtîk û pêkanîna sîstemekî nenavendî ji bo Rojhilatê Kurdistanê û naskirina nasname û mafên hemû pêkhateyên etnîkî û mezhebî li Îranê.
Helwesta kurdan ji şerê Îsraîl-Îranê
Di nav pirsên li ser helwesta komên etnîkî yên li Îranê li ser şerê berdewam ê di navbera Îsraîl û rejîma îslamî ya Tehranê de û pêşbîniya helwesta kurdan û têkiliya tevgerên siyasî yên ku bi salan e di nav refên kurdan de têkoşînê dikin, çend partiyên kurdî daxuyanî û helwest dan da ku perspektîfên xwe yên li ser bûyerên heyî rave bikin. Tevgerê armanc kir ku têgihaştinek berfirehtir a pêşketinan peyda bike û krîzê ji perspektîfek avahîsaziyê analîz bike, her kesî vegerîne koka pirsgirêkê: Rejîma totalîter a ku bi dehsalan li Îranê hukum kiriye, bi siyasetên xwe yên dûrxistinê û yekdestdariya xwe ya li ser desthilatdariyê di hemî aliyên jiyana welat de bêçarebûnek eşkere çêkiriye. Hat destnîşankirin ku Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê yekem partiya kurd a Îranê bû ku nirxandinek berfireh a rewş û pêşketinan kir û vîzyonek pêşkeftî ji bo îhtîmala derketina çareseriyek navxweyî pêşkêş kir, bi vî rengî ji krîza kûr a navxweyî û rewşa rûbirûbûna bi dewlet û eksenên herêmî derket holê ku di destpêkê de ji siyasetên rejîma Îranê, destwerdanên wê yên li herêmê û israra wê ya li ser lîstina rolên derveyî yên ku ji wê îdeolojiya kevn a “îxrackirina Şoreşa Îslamî” derdikevin, di heman demê de destê xwe li hundur teng kir û her cûre dijberî û daxwaz û xwestekên ji bo reform û guhertinê tepeser kir.
PJAKê di 14ê hezîranê de daxuyaniyek da û tê de rewşa şerê di navbera îsraîl û Îranê de nirxand û da zanîn ku tiştê pêwîst yekbûna hêz, partî û çalakiyên kurdî li Rojhilatê Kurdistanê ye û kordîneya di navbera wan de ji bo parastina gelê kurd li beramberî metirisiyan û israra ku ser nenavendîbûnê û rêya sêyem, ango, redkirina destwerdana biyanî û ajandayên wê, û redkirina teslîmbûna li hember rejîma totalîter, parastina wê, an jî xurtkirina desthilatdariya wê. Herwiha di berdewamiya daxuyaniyê de, hate gotin ku êrîşên dewleta ibrî şiyanên ku rejîma Îranê ava kiriye hedef digire û bersivdayîna Îranê lawaz e ne li gorî hêza leşkerî ya Îsraîlê ye. PJAKê bi domdarî bi bîr xist ku tiştên çêdibe di encama siyaseta rejîma Îranê di destwerdana derve ye û israra wê ya navxweyî di çewisandin û zordariya li ser welatiyan e û dewamkirina hemleya darvekirinan û girtina çalakvanan û kesên banga demokrasî û delweta qanûn û azadiyê dikin. PJAKê anî ziman ku kêfxweşiya gelê Îranê bi lawazkirina rejîmê û belavkirina wê, ne tê wateya erêkirina li ser êrîşên leşkerî û ne jî guhartina bi rêya hêzê ji derve ve. PJAKê destnîşan kir ku ew xwe dispêrin têkoşîna demokratîk a gelên Îranê û şerê ji derve ve li dij berjewendiyên vê gelî hatiye feriz kirin, red dike û diyar kir ku ew ê têkoşîna demokratîk a ji nava girseyan derketiye û bi serhildana “Jin, Jiyan, Azadî” tê temsîlkirin, bi pêş bixin. Di heman demê de, PJAKê bang li gelê Rojhilatê Kurdistanê û tevahiya gelên Îranê kir ku bi awayekî demokratîk xwe birêxistin bikin û soza parastina kurdan di çarçoveya mafê parastina rewa de da û bal kişand li ser girîngiya avakirina komîteyên xwecihî ji bo destekdayîna kesên ji şer zirar dîtine û amadekirina avahiyên rêveberiya herêmî ya demokratîk ji bo xizmetkirina welatiyan û rakirina sînorkirinên ku ji hêla rayedaran ve li ser wan hatine ferzkirin (2).
Di 16ê hezîranê de, Peyman Viyan, hevseroka Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê (PJAK), diyar kir ku krîza heyî di serî de encama pabendbûna rejîma Îranê bi zîhniyeta dûrxistin û zordariyê, redkirina wê ya vekirina deriyên xwe ji gelê xwe re û berdewamiya tepeserkirina hemû xuyangên azadî û derbirînê li welêt e. Wê destnîşan kir ku gelê kurd li Îranê gelê herî rêxistinkirî ye, ku mafên xwe û naskirina nasnameya xwe dixwaze, dûrî veqetandina ku ji hêla rejîm û derdorên pê ve girêdayî ve tê pêşvexistin. Wê rave kir ku, bi îradeya xwe, hişmendiya rêxistinî û piştgiriya xwe ya gel ji bo daxwazên xwe, ew ê bibin hêza herî mezin a guhertinê li Îranê (3).
Ji aliyê xwe ve, Siyamend Muînî, endamê Encumena Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê, nirxand ku tiştê ku niha di warê lawazkirina rejîma Îranê de diqewime derfetek e ji bo gelê kurd û hemû gelên Îranê ku têkoşîna xwe ya demokratîk berfireh bikin û bi hev re hevkariyê bikin da ku bingehek ji bo guhertinên demokratîk biafirînin û deriyê azadiyan û beşdariya siyasî vekin û rave kir ku tiştê ku ji partî û hêzên kurd tê xwestin ev e ku bi hev re bibin yek û helwestên xwe ji bo her guhertinek ku dibe ku çêbibe yek bikin da ku ew amade bin û di rewşekê de bin ku ew karibin gelê kurd biparêzin û wan li hember hemû metirsiyêyên ku gefê li wan dixwin biparêzin (4).
Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê (PDK-Îran) êrîşa Îsraîlê wekî encama polîtîkayên destwerdan û tepeserkirinê yên rejîma Îranê nirxand û destnîşan kir ku çareserî di jiholêrakirina vê rejîmê û hemû mîrateyên wê de ye. Ji aliyê xwe ve, Partiya Komala ya Kurd tekez kir ku guhertin ji hundirê civaka Îranê derdikeve û ji derve nayê ferzkirin û ji gel û civakên Îranê tê xwestin ku rêzên xwe birêxistin bikin û bi hev re tevbigerin da ku rejîma dîktatorî hilweşînin û alternatîfek demokratîk a piralî biafirînin ku hemû nasname û taybetmendiyên welat nas bike (5).
Encam
Helwesta Kurdan (ku ji daxuyanî û daxuyaniyên partî û hêzên kurdî hatiye wergirtin) li ser pevçûna zêde ya di navbera Îsraîl û Îranê de û îhtîmala guhertinê li welat, çi bi hilweşandina rejîmê be an jî bi derketina tevgerek navxweyî ji bo hilweşandina wê, li ser çend xal û texmînên kurdan hatiye avakirin, ango:
Yekem: Şerê berdewam ê di navbera Îsraîl û Îranê de wekî şerê li ser bingeha bandor û kontrolê bihesibînin û ew encama polîtîkayên şaş ên rejîma Îranê, destwerdana wê di karûbarên navxweyî yên gelek welatên herêmê de, zexta wê ya li ser karûbarên navxweyî yên Îranê, tundtirkirina zext û dûrxistinê û xurtkirina rewşa bêçare ya siyasî ye ku hêzên biyanî teşwîq dike û dixapîne ku destwerdan û êrîş bikin.
Duyem: Rizgarî bi destwerdan û şerê biyanî nayê, ku tenê zirarê dide gel. Berevajî vê, ew bi devjêberdana siyastên zordarî û zilmê, pêkanîna reformên rastîn, naskirina komên etnîkî û mafên wan, beşdarkirina hêzên wan ên siyasî di rêveberiyê de û afirandina dewletek piralî, nenavendî û demokratîk tê.
Sêyem: Hêz û partiyên kurdî divê ji bo parastina gelê kurd li Rojhilatê Kurdistanê bibin yek û di çarçoveya nenavendî û rêveberiya xweser a Rojhilatê Kurdistanê de li hember her pêşketinên nû bisekinin da ku vî gelî biparêzin. Divê ew bi hêzên demokratîk ên li deverên din ên Îranê re hevkariyê bikin da ku pêşî li pevçûnan bigirin û veguherînek aştiyane û demokratîk li welêt bi rê ve bibin.
Çarem: Tekezkirina ku kurd bingeha herî mezin a guhertina demokratîk li seranserê Îranê ne û şoreşa “Jin, Jiyan, Azadî”, ku piştî kuştina keça kurd Jina Emînî di sala 2022yan de dest pê kir û ji hêla tevgera gelêrî ya kurd ve tê rêvebirin, divê xala destpêkê û bingeha her guhertinek li Îranê be. Divê hemû hewldanên ji bo afirandina nakokiyên etnîkî an mezhebî di navbera komên etnîkî yên li Îranê de werin asteng kirin.
Pêncem: Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê, wekî partiya pêşeng a herî rêxistinkirî û dîsîplînkirî di nav hêzên siyasî yên Rojhilatê Kurdistanê de, amadebûna tevahî ragihand û bernameya xwe ji bo rêveberiya xweser a Rojhilatê Kurdistanê pêşkêş kir, bang li gel kir ku li dora wê bicivin. Her wiha bang li endam û alîgirên xwe kir ku komîteyên gelêrî ava bikin û her cure alîkarî û piştgiriyê bidin kesên ku ji şer bandor bûne, da ku rê li ber rejîma Îranê bigirin ku bikeve nav civakê li Rojhilatê Kurdistanê û destwerdanê bike.
Nîşe:
1ـ كاك شار أورمار: شرق كردستان: الجغرافيا والسياسة والثورة الكامنة. المركز الكردي للدراسات 14 فبراير/ شباط 2020. الرابط: https://nlka.net/archives/5092
2- PJAK banga rêveberiya xweser û rêxistinkirinê kir. Mapera ANFê. 14.06.2025. Lînk: https://anfkurdi.com/kurdistan/-198509.
3- Hevseroka PJAKê: Shert û merc chi dibin bila bibin, emê ji bo mafên xwe têbikoshin. Malpera ANFê. 17.06.2025. Lînk: https://anfkurdi.com/rojane/-198576.
4- Mûînî: Di vê pêvajoya dîrokî de divê hêzên Kurd bi hev re tevbigerin. Malpera ANFê. 19.06.2025. Lînk: https://anfkurdi.com/rojane/muini-di-ve-pevajoya-diroki-de-dive-hezen-kurd-bi-hev-re-tevbigerin-198635.
5- Nick Brauns: Gegen Krieg und Diktatur: Viele Kurden im Iran lehnen Israels Angriffe trotz ihrer Gegnerschaft zur Islamischen Republik ab. Junge Welt von 19.06.2025. Link: https://www.jungewelt.de/artikel/502264.krieg-gegen-iran-gegen-krieg-und-diktatur.html.