Dewlet an jî desthilatdariya çekdariyê li Sûriyayê ye?
Nivîskar: Tariq Ezîza
Alîgirên desthilatdariya demkî li Sûriyayê li xweşiya wan tê ku bêjin “dewletê kir”, “dewletê soz da” û “dewletê kar kir”, wekî alîgirên rejîma têkçûyî ku desthilatdarî û dewlet wekî hev didîtin. Lê rastiyên heyî piştrast dikin ku rewşa çekdariyê li pêş e û heta niha dewlet tune ye.
Mijar ne tenê girêdayî “bûyerên ewlekariyê ne”, ji ber ku ev yek di dewletên aram û pêşketî de jî çêdibin, lê belê nezelaliyeke di mekanîzmayên biryardanê û sînorê desthildariyê û têkiliyên di navbera wan de heye. Dibe ku tiştê li Helebê di navbera serokê beşê polîsan û dozgerekî ku li ser karê xwe bû, piştrast dike ku dewlet tune ye, gihaşt astekê li dozger bidin û wî bixin zindanê û êşkence bikin û piştre wî berdin. Wezareta Edaletê daxuyaniyeke fermî da û tê de got ku “Dozger bi wezîrê hundirîn re kete peywendiyan, ku wezîr bûyer bi awayekî tund şermezar kir û bi awayekî lez ferman da ku tedbîrên qanûnî yên pêwîst werin girtin”, di encamê de jî efserê polîsan hate girtin. Lêbelê, piştî çend saetan, efser di bin fişara eşîran de hate berdan. Ew li ser milên xwe di nav qîrînên “Allahu Ekber” û “Serkeftin” de hate hilgirtin. Wî vîdyoyek weşand ku tê de got ku dadwer wî efû kiriye û mesele bi dawî bûye. Ger dadwerê mexdûr dikare dev ji mafên xwe yên kesane berde, mafên giştî, serweriya hiqûqê, serxwebûna dadwerî û parêzbendiya dadwerî çi ne? “Dewlet” di van hemûyan de li ku ye?
Desthilata ewlehiyê ya El-Esed, saziyên dewletê xist xizmeta rejîmê, ne ya gel, li ser hesabê berjewendiya giştî. Dewlet, di bingeh de, hebû. Rejîma ewlehiyê ya zalim avahiyên wê girt û kontrol kir. Ev dewlet piştî şoreşê hêdî hêdî hilweşiya û stûnên rejîmê hejiyan. Rol û hebûna wê li gorî milîs û hevalbendên wê kêm bû û di kêliya revîna El-Esed de tiştê ku ji wê mayî hilweşiya. Heyet Tehrîr El-Şam bi awayekî lez ew valahî dagirt û desthilatdariya xwe feriz kir, ku şerê herî dawî li dij rejîmê bi rê ve bir û alavên wê yên ewlekarî, rêveberî û aborî hene, herwiha alîkarî ji hin rêveberên komên hevalbend xwest. Lê bi hişmendiyeke koma ku bi ser ketiye kir, ji aliyê îradeya herêmî û navdewletî dihate destekirin û di Tehrîr El-Şam û rêveberê wê de, bijartiyeke guncav a veguhastinê dîtin.
Hikûmeta nû kontrola xwe li ser tevahiya Sûriyeyê berfireh nekiriye. Hîn jî deverên bandora milîsan hene. Ji ber vê yekê, Sûriya, mîna welatên din ên ku ji pevçûnên dirêj derketine holê, bi pirsgirêka komên çekdar re rûbirû ye ku di çarçoveya şer de derketine holê û bingehên paralel ava kirine ku deverên erdnîgarî, civakên herêmî û çavkaniyên aborî kontrol dikin, desthilatdariya dewletê û peywirên giştî dixin ber pirsê. “Pêşketina” rewşa komikiyê ji hêla lawaziya dewletê û hilweşîna rewatiya wê piştî kiryarên ku ji hêla hêzên rejîmê ve hatine kirin û dûv re jî zêdebûna destwerdan û dagirkeriyên biyanî, hate hêsankirin.
Rewşa çekdarbûnê piştî ketina rejîmê berdewam kir, ji ber ku hewldanên desthilatdariya demkî di tevlîkirina komên çekdar de di Wezareta Parastinê de û saziyên ewlekarî yên nû de bi ser neketin, ji bo ku sînorekî serûberiya çekan deyîne û nikarîbû ku rewşa ewlekarî çare bike. Li dervayî saziyên wê yên fermî û dervayî herêmên serweriya wê, komên çekdar “yên ne dispilînkirî” hene, hînek ji wan sûriyayî ne û hinek ji wan jî ji gelek dewletan in, ku wê bibin beşek ji artêşê. Tevî ku destekê didin desthildariyê û piştgirî dane wê di “seferberiya giştî” de, lê endamên wê guh nadin serdestiya “dewleta nû” û ne jî hêzên wê yên ewlekarî, lewra li dij gelê Sûriyayê yê sivîl li dervayî qanûnê êrîşên hovane pêk tînin. Ev rewş bi fikra “dewletê” re bi tevahî ne lihevhatî ye, lê desthilateke komikan dikare di çarçoveya berjewendî û hevsengiya hêzê de, an jî ji ber lihevhatina îdeolojîk, bi wê re bijî.
Di bin desthilatdariya komik û çekdaran de, avahiyên dewletê tenê dibin rûyek, lê biryarên rastîn di nav derdorên nêzîkî serokê koma serdest de têne girtin. Di dawiyê de, karîgerî û şefafiyeta rêveberî û rêveberiyê kêm dibe û bingehên dewletê têk diçin ji ber ku partî, nemaze yên tundrew, kûrtir dibin. Dibe ku partîyên “asayî” karibin beşdarî peyman û çareyan bibin, çekên xwe deynin, teslîmî desthilatdariya navendî û hiyerarşiya wê bibin û bi siyasetên wê ve girêdayî bin. Lêbelê, ev ji bo hevpîşeyên wan ên tundrew, yên ku di doktrînên hişk de asê mane, dijwar e. Ev yek wan tundûtûjtir, dijmintir, dijwartir kontrol dike û dema ku ew ol bi siyasetê re dikin yek, ji bo alîgiriyê bêtir şiyan dike. Ji ber vê yekê, tevlîkirina wan di nav saziyên dewletê de îhtîmal e bêencam e, ji ber ku komên tundrew dewletê tenê wekî rêyekê dibînin ku tundûtûjiya xwe ya pîroz rewa bikin û forma xwe ya tundrewiyê ferz bikin.
Ji ber ku endamên hêzê yên komî di navbera komê û dezgehên fermî de, di burokrasiya ewlehî, dadwerî û rêveberiyê de li hev dikevin, dewlet dibe hebûneke hîbrîd a xirabkirî ku tewra standardên herî bingehîn ên rêveberiya nûjen jî tê de tune ne. Ev bi taybetî rast e ji ber ku wan pozîsyonên xwe li ser bingeha baweriya serokatiyê bi dilsoziya wan girtine, ne li ser ezmûn û jêhatîbûna wan. Ev ê paşê bandorê li aboriyê bike. Nêzîkatiya komî jîngeha veberhênan û pêşkeftinê qels dike û rê dide belavbûna gendelî û zorbaziyê, bi vî rengî derfetên ji bo başbûn û jinûveavakirina aborî kêm dike.
Desthilata veguhêz a li Sûriyayê xwestekek xurt ji bo naskirina navneteweyî nîşan daye û di bidestxistina wê de serkeftinek girîng bi dest xistiye. Lêbelê, pejirandina navneteweyî, derfet, dem û piştgirî dibe ku hêdî hêdî kêm bibe ji ber ku nebûna dewletê berdewam dike. Bidestxistina ewlehî, aramî, pêşketin û vegerandina dewletê, bi avahî û mekanîzmayên wê yên qanûnî, pêvajoyek tevlihev e ku ji hikûmetê hewce dike ku dev ji nêzîkatiya xwe ya komikî berde, çi di avahiya xwe de, têkiliyên navxweyî de, an jî di çarekirina pirsgirêkên kombûyî de. Bêyî vê, Sûriya dê di têkçûnê de asê bimîne û kaos dê li ser projeya dewletê serdest be. Gelo komên olî yên çekdar xwedî şiyan in ku welatekî ku ji şer wêrankirî ji hilweşîn, kaos û parçebûna desthilatdariyê veguherînin pêşkeftin, aramî û serweriya dewletê?