Firat û Cizîrê  û sembola efsaneweyî û şer di Sûriyayê de

Made bi zimanê erebî jî heye العربية

Di çîroka nivîskarê uruguayî Eduardo Galeano ya bi sernavê “Çemê jibîrkirinê” dibêje: “Şervanên feyleqa romanî, li qeraxa çem disekinîn. Qet çem derbas nedikirin, ji ber ku çi kesê Çemê jibîrkirinê derbas dikirin û digihaştin aliyê din, xwe ji bîr dikir ew kî ye û ji kur dihat” ( Galeano, Pirtûka Hembêzan).  Ev efsane, tevî kevnariya wê jî, xwedî çarçoveyeke sembolîk e ji bo fêmkirina aliyên ji dînamîkên bîranîn-jibîrkirinê, şer-çareserî, mirin-jiyan di Sûriyayê de.

Dibe ku çîrok behsa – û ev şîrovekirineke nû ye –  an jî ezmûnek hevpar li ser çarenûsa kesên ku ji çem vedixwin an jî hewl didin ku ji çem derbas bibin, kurt bike. Tenê hizira vexwarina ji çem, bila derbasbûna aliyê din jî nebe, ditirsîne. Bi vî awayî, ew astengiyek yekane ava dike ku bîr û jibîrkirinê, hebûn û tunebûnê, xwe û yên din ji hev vediqetîne. Lê tiştê ku çem tîne ne tenê jibîrkirin e, lê rizgarbûn ji barê bîrê ye, ku “me diyar dike” û bi vî rengî “dijminên me nas dike”, bi awayê ku Carl Schmitt wateya siyasetê pênase kiriye. Ma jibîrkirin li vir ne soza derewîn, xeyalî, an jî xeyalî ya aştiyê ye jî, aştîyek ku tenê bi berdana nasnameya xwe ji bo yê din dikare were bidestxistin?

Du cîhanên cuda

Yekem tiştê tê bîra mirov dema ev çîrok tê xwendin, çîroka çemê Firatê û herêma Cizîrê ye û nîşaneyên sembolîk  ku girêdayî vê çîrokê an jî efsaneyê ne. Herwiha, “Xeta Firatê” yekem xetên parçekirinê di nexşeya şerê Sûriyayê de bû. Li herdu aliyên wê, şêwazên cuda diyarker û hêz û reakisyonên cuda, çêbûn. Di heman demê de, bendên kontrolê û serweriyên cuda û alên cuda û hevalbendiyên cuda jî çêbûn. Hin caran jî, hêzên gelek dewletan “Rûsya, Amerîka, Tirkiya û hwd” rastî hev dihatin, li kêleka wê jî alên xwecihî li heman cihî peyda dibûn, bi hinek kêşe û pevçûn û gelek guman û fikaran. Bi demê re, êdî herdu xetên Firatê bûne du cîhanên cuda, bê gûman  du asoyên cuda. Ev bi zimanê bêdawîtiyê ku – bi eşkere an nepenî – vê rojhilata xweşik bi rê ve dibe, tê nûkirin, piştrastkirin û belkî jî berdewam dike (li Tabloya 1 binêre).

Sembol	Di efsaneyên yûnanî de	Di çarçoveya Sûriyayê de
Erk	Cudakirina zindiyan ji miriyan, jibîrkirina nasnameyê piştî derbasbûnê	Paşguhkirina aliyan ji aliyê navendê ve, jibîrkirina nasnameya çandî bi darê zorê
Encam	Rizgarkirina ji barê bîranîn	Çewisandina pirrengiyê, lawazbûna daxwazên nasnameyê, xurtkirina serweriya navendî
Şîrovekirina siyasî	—–	Rêbazek ji bo înkarkirina rastiyê, rewakirina paşguhkirina aborî û ewlekarî ya herêmên pirreng

Tablo (1): Sembolîzma Çemê Jibîrkirinê di efsane û çarçoveya Sûriyayê de

Mêtingeriya navxweyî

Balkêş e ku desthilatdariyên li peyî hev li Sûriyayê, ji dema avakirina dewleta nû piştî dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem, bi heman awayî bi herêma Cezîrê re mijûl bûne, mîna ku ew koloniyek be. Ew hem derfetek û hem jî gefek temsîl dike: Derfetek, ji ber ku ew çavkaniyek sereke ya çavkanî û kirê ye (çavkanî û destkeftiyên aborî). Û gefek e, ji ber ku ew mijara meylên nasnameya herêmî û yekîtiyê, rêveberiya xweser, an jî xwestekên ji bo parvekirina dadperwer û hevseng a çavkaniyan, siyaset û desthilatdariyê ye. Herêma Cezîrê statuyek taybetî girtiye, nêzî entegrasyonê ye bêhtir ji tevlîbûnê. Di warê pêşketinê de ew jibîrkirî xuya dike, lê di warê kirê û bê guman ewlehiyê de heye.

Di vir de, cudabûna Lacanî derdikeve holê (Jacques Lacan, ramanwer û analîzkarê pisîkolojî yê fransiz); Cizîrê bi rastî nehatiye jibîrkirin. Ew wekî, xaleke reş di nexşeya hebûnê ya “navendê” di dîrokê de, tê bibîranîn, herwiha “xaleke nebûnê” ya ku divê berhemên wê bên mijandin ne ku bi temamî tevî bibe. Gelo ev ne jibîrkirina aborî ye ku mezintirîn astên bibîrxistina siyasî ya dijminahî ye?  Di rastiyê de, ev yek di dîtina aktorên siyasî û hizirî û civakî di Sûriyayê de, ji destpêka sedsala 20î ve, tê dîtin.

Navend talan û serwer e û alî jî hatiye talankirin û serwerî li ser wê bûye. Ev yek ji dema serdema Osmaniyan ve fêm dike, ku wîlayeta Helebê bû û wîlayetên girêdayî wê niha bûne wîlayetên li Iraq û Tirkiya û beşên wê bûne muteserifiyên serbixwe (Muteserifiya Dêra Zorê). Ev belavkirina îdarî, piştre zemîna girêkbûna nasnameyan û niştimznperwerî çêkir. Herwiha, herêm çavkaniya dexl û sewaldariyê bû û xwedî cihekî girîng li ser rêya Hevrişm û girîngiyeke bazirganî di navbera Bakurê Sûriyayê û Iraq û Anadolyayê de bû.

Piştî avakirina dewletan li herêma Rojhilata Navîn piştî Şerê Cîhanê yê Yekem û rûxandina Osmaniyan, zihniyeta kolonaylî di rengê xwe yê herî kevn de vegeriya: Guhartina demografîk, serjimêriya nifûsê, perwerde û xizmetguzarî. Ev jî siyaset jî bandor kir ku ji bo ku çi daxwazên xwerêvebirinê li herêmê lawaz bike û heta radeyekê ku ew di nirxandinên siyaset, rêveberî û şêwazên nirxên ku welat bi rê ve dibin de wê ji bo desteserkirina periferîk û marjînal hesas dike.

Kurd, suryan, aşûr, ermen û hwd, behsa giraniya siyasetên dewletê dikin ku heta asteke mezin ew paşguh kirin û ew dûr xistin û dev ji wan berdan, di encamê de koçberiye mezin a vê herêmê ji bo derve çêbû. Bi awayekî giştî jî herêm bû nimûneyeke înkarkirinê: Erdîngariyeke dewlemend û nifûseke kêm. Bi rastî, mirovên di nav wê de, ji vê perspektîfê, xwedî armancên hebûnî an nasnameyî ne ku ji bo “navenda dewletê” û hejmarek aktorên herêmî û navneteweyî yên ku hêz û hebûna wan li welat zêde dibe, gefê dixwin.

Rewşa taybet a herêma Cizîrê di dîrokê de bi çavê dewleta navendî, hişt ku dewlet van gavan pêk bîne:

• “Vekirina derîyan” ji bo şêwazek beşdarbûn û belavkirina çavkaniyan, lê dîsa, heta wê radeyê ku ew her meyla xwe-hişyarî an nerazîbûnê dihewîne, ji hêla îdeolojiyek yekgirtî û entegre, saziyên ewlehiyê û torên tevlihev ên girêdayîbûn û ajanan ve tê xurt kirin.
• “Girtina deriyan” li pêşiya hemwelatbûna hevbeş û beşdarbûnê û dispilînkirina reakisyonên di navbera pêkhateyên etnîkî, olî, qebilî û eşîrî û çewisandina vegotinên siyasî û partî, an jî lawazkirin û belavkirina wan (li Tabloya 2 binêre).

Pîvan	Navenda Dewletê (Şam)	Derdor (herêma Cezîrê)
Polîtîka	Desthilatdariya navendî, îdeolojiya yekgirtî	paşguhkirina pêşketinê, dûrxistina siyasî, kontrola ewlehiyê
Çavkanî	Kêmkirina çavkaniyên derdorî (petrol, gaz, çandinî)	bêparkirina ji dahatên çavkaniyên herêmî, marjînalîzekirina aborî
Nasname	Nasnameyeke yekane û ferzkirî	Cûrbecûrîya etnîkî û olî (kurd, ereb, suryanî, aşûrî, hwd.)
Danûstandina bi daxwazan	Tawanbarkirinên “cudakariyê” an “girêdayîbûna biyanî”	Daxwazên dîrokî yên ji bo xweserî an federalîzmê, bi zorê an marjînalîzekirinê hatine tepeserkirin.

Tablo (2): Berawirdkirina di navbera “navend” û “derdorê” ên li Sûriyeyê de

Têgihaştinên neyînî

Gelek kes ji xwezaya herêmê bêxeber in, tevî aktorên serdest bi xwe. Lêbelê, gelek kes wê wekî “cudakar” bi nav dikin û vê pirsgirêkê bi taybetî bi kurdan ve girê didin, ji ber ku ew pêkhateya herî dînamîk, xwe-hişmend û xwe-diyarkirî ne li wir û yên herî bi hewes ji bo avakirina nasname û hebûnê ne. Ev vîzyon aliyek ji dînamîkên pevçûnê yên berfirehtir û dijwarîyên lihevhatinê nîşan didin. Ev hişmendî, dînamîzm û xwestekên pêkhateyên din kêm nake. Paradoksa li vir ev e ku navend tohmet û têgihaştinên gefê bi bîr tîne, lê sedemên objektîf, şert û merc û metirsiyên subjektîf (û yên din) ên li herêmê ji bîr dike. Lê gelo navend bi rastî ji bîr dike, an tenê xwe dike ku ji bîr dike? Ev jibîrkirina qaşo ne têkçûna bîranînê ye, lê belê kiryarek jibîrkirina bi zorê ye. Ew pêvajoyek bi tevahî îdeolojîk e ku “bibîr tîne” Cezîrê wekî gefek hebûnî ku tepeserkirinê hewce dike, ne wekî hevkar. Ew jibîrkirinek pêwîst e ji bo parastina mantiqa navendê, ku xwe dispêre înkarkirina rastiyê.

Li vir çend sedemên bingehîn ên têgihaştinên neyînî yên herêmê hene:

• Herêm xwedî spektrumeke civakî û etnîkî ya nisbeten fireh e: Ol, mezheb, etnîsîte û çandên cûda (ereb, kurd, suryanî, tirkmen û çerkez, bi rêjeyên cûda. Wekî din, di nav her komê de cihêrengiya olî û mezhebî heye, di nav de misilmanên sunî û şîî, elewî û xiristiyanên ku girêdayî dêrên cûda ne).
• Çavkaniyên wê pir in, bi taybetî petrol û gaz, wekî zeviyên sereke yên wekî Rimêlan (bakurê rojhilatê Hesekê, ku berî 2011an bi qasî 100,000 bermîl di rojê de hildiberand), Suwêydiyê (başûrê Rimêlanê, ku rojane 60,000 bermîl hildiberand), û El-Cebsa û herwiha zeviyên din ên wekî El-Ward û El-Omer, zeviyên gazê û berhemên çandiniyê (genim, pembû û ceh). (Têbînî: Dane texmînî ne, heta wê astê ku ew wateya sereke ya nivîsê nîşan didin, têne pêşkêşkirin, ne ji bo analîz an belgekirina aborî ne. Xwendevan dikare rastî gelek texmînên cûda were.)
• Herêm ji salên 1930an û vir ve di çarçoveya dewletek federal an nenavendî ya Sûriyayê de li “xwerêveberiyê” digere. Ev yek piştrast dike ku ev daxwaz ne berhema krîza heyî ne. Ger şert û mercên navneteweyî, di nav faktorên din de, Fransa neçar nekira ku ji Sûriyayê vekişe, proje di mesafeya rastîn de bû. Şert û mercên navxweyî jî meyla astengkirina wê hebûnê (nasnameyek serbixwe an şêweyek xwerêveberiyê) ku kurd, ereb, asûrî û yên din ji bo wê dixebitin, kirin. Ev faktor in ku di tevahiya dîroka wê de bi berdewamî bandor li herêmê kirine.

Dema ku çavkanî, cihêrengiya etnîkî û çandî, û zindîtiya civakî û siyasî bi hev re dibin, ev yek momentûmek civakî ya mezin diafirîne ku dibe ku hevsengiya wate û hêzê li welêt (û herêmê) biguhezîne. Vê yekê polîtîkayên navendan ên li hember herêmê, çi di serdema osmanî de, çi di serdema mandatê de, çi jî di dewleta piştî mandatê de li Sûriyayê, bi rê ve biriye. Wiha xuya bû ku navend bi vê pirsê mijûl bû: Çawa dikare gefa ku ji herêma Cezîrê çêdibe were kontrolkirin? Û bê guman, ev yek bi berdewamî tê destnîşan kirin, çawa dikare çavkaniyên herêmê bêyî ku bi awayekî hevseng werin belavkirin an veqetandin, werin vekişandin? Ev herêm bi dehsalan e ku ji bo xercên hikûmetê di rêza yekem a kêm de ye.

Jinûvehilberandin

Niha, hema hema heman vîzyon û têgihaştin têne jinûvehilberandin, bi hebûna hêmanên “derveyî” – hem nêzîk û hem jî dibe ku dûr – ku hebûna statuyek taybetî li herêmê red dikin. Ev hêman her tiştî dikin ku herêmê bixin rewşek tehdîda domdar, ewlehî û aramiyê bêîstîqrar bikin, şerên tevlihev, hem madî û hem jî sembolîk, bidin destpêkirin û her tiştî bikin da ku şansên jiyanek ewle û aram teng bikin. Gelek kes li herêmê vê nêrînê diyar dikin ku şert û mercên jiyanê çêtir in, lê fikarên li ser pêşerojê hene. Ev tiştê ku ji herêmê tê xwestin e, da ku wê di nav “navendê” de, ku bi xwe “derdorek” ya “navendek” an “navendên” li herêmê û cîhanê ye, were danîn.

Zêdetir zext û tohmetên cudaxwazî ​​û girêdanên derveyî hene û herêm ji ber hemî encamên têkçûnên aborî û siyasî yên li navendê, nemaze piştî 2011-an, berpirsiyar tê dîtin. Ev cureyek berdewamiya polîtîkayên ku bi dehsalan hatine şopandin e, ku ji hêla rejîmên serdest ên cûda ve hatine veguhastin.

Dînamîkên bîranîn-jibîrkirinê

Dînamîka bîranîn-jibîrkirinê kiryarek siyasî ye û yek ji dînamîkên herî girîng ên têkiliyê di navbera “navendê” li Şamê û “derdorên” li herêma Cezîrê de ye. Wekî ku berê hate gotin, navend “ji bîr dike” ku herêm herêmek çavkanî û gefan e û faktorên ku wê ber bi daxwaza nenavendîbûn, beşdarbûn û belavkirinek hevseng a çavkaniyên madî û exlaqî ve dibin “ji bîr dike”. Lê jibîrkirin ji vê wêdetir diçe. Navend bawer dike ku jibîrkirin, ku di vê rewşê de xwe di terikandin, paşguhkirin û hewldana jêbirina nasname û bîra çandî de nîşan dide, dibe ku mirovan ber bi jibîrkirina nasnameyên xwe ve bibe û wan bi lêgerîna hewcedariyên herî kêm ji bo hebûn û debara jiyanê mijûl bike. Li vir, navend dikeve nav xefika xwe ya sînîk: Ew hewl dide ku jibîrkirinê wekî amûrek kontrolê ferz bike, lê ew ji bîr dike ku hewldana jêbirina bîranînê bi xwe kiryarek tundûtûj a bîranînê ye ku nasnameya tepeserkirî bi awayekî radîkaltir ji nû ve hilberîne. Navend her ku hewl dide ku vê nasnameyê veşêre, ew qas tovê serhildana xwe di kûrahiya axê de vedişêre.

Nimûneyek alternatîf?

Avakirin an vegerandina bîra kolektîf li ser asta neteweyî û herêmî ne kiryarek yekane ye û ne jî dikare tenê li dora yek etnîsîte, neteweyek, ol an mezhebek were navend kirin. Berevajî vê, ew her kesî eleqedar dike û berpirsiyariya her kesî ye. Mifte ew e ku cîhek were afirandin ku hemî pêkhate bikaribin bi ewlehî bijîn. Mezintirîn dijwarîya ku welat pê re rûbirû ye ev e: Civakek sûriyayî çawa dikare li ser pirrengiya etnîkî, olî û çandî were avakirin? Û dewletek sûriyayî çawa dikare li ser pirrengî û nenavendîbûnê were avakirin?

Bê guman bersivên teorîk û vîzyonên hîpotetîk, carinan retorîkî, hene. Lêbelê, hîn jî dijwar e ku meriv xetên giştî yên lihevkirinê li ser bersivekê destnîşan bike û dûv re ji retorîk an vîzyonê ber bi çalakiyê ve biçe. Tenê axaftina pirrengî û nenavendîbûnê hîn jî têgihîştina tehdîdê di nav beşek mezin a aktorên siyasî de derdixe holê. Pir caran, gotara pirrengî û nenavendîbûnê bi wateyên bêwate û nakokbar barkirî ye, nemaze ji ber domandina dabeşbûna civakî, alîgiriya tund û tundûtûjî.

Pênc çem

Werin em ji xwendina Galeano ya çem bi xwe, an jî rasttir, ji xwendina me ya berê ya çîroka Galeano ya li ser wê dûr bikevin. Me di çîroka orîjînal a “Çemê Jibîrkirinê” de xwend, wekî di mîtolojiya yûnanî û romanî de. Çem yek ji pênc çemên padîşahiya Hadesê li cîhana binê erdê ye. Ev çem sînorê di navbera welatê zindiyan û welatê miriyan de çêdikin. Ew ev in: Çemê nefret û sonda herheyî (Styx), xemgînî û êşê (Acheron), jibîrkirinê (Lethe), ku bi mijara nivîsê ve herî nêzîk ve girêdayî ye û agirê geş (Phlgethon), sembola êş, şîn û girînê (Cocytus). Her çend Lethe di mîtosê de sembola jibîrkirina xwezayî ya takekesî ye jî, jibîrkirin di çarçoveya Sûriyayê de kiryarek sîstematîk û zorê ye ku wekî amûrek siyasî ji bo tepeserkirina cihêrengiyê tê bi kar anîn. Ew celebek revîn û dûrketina ji daxwazên çareseriyê ye. Ew dibe ku rewşek înkarkirina rastiyê, terikandina şertên danûstandinê û dibe ku terikandina axek ku dibe sedema serêşiyek bêderman, an jî dibe ku ji wê bêtir sembolîze bike.

Çem	Sembolîzma resen	Sepandina li ser Sûriyayê
Lethe (jibîrkirin)	Jibîrkirina bîranînan	Siyaseta jibîrkirina bi zorê ya nasnameyên herêmî û înkarkirina cihêrengiyê.
Styx (nefret)	Sond û dijminatiya herheyî	Retorîka mezhebî û nefreta di navbera derdor û navendê de zêde dibe
Akron (êş)	Xemgînî û azar	Azara niştecihên herêmê ji paşguhkirin, koçberî û zilmê
Philigethon (agir)	Êş û paqijkirin bi agir.	Şer û tundûtûjiya berdewam wekî amûrek kontrolê.
Cocytus (şîn)	Girîna li ser kavilan	Wêrankirina binesaziyê û mîrata çandî, veguherandina herêmê bo qadeke pevçûnê ya daîmî.

Tablo (3): Çemên Cîhana Binerd û sepandina wan a sembolîk di şerê Sûriyayê de

Di dawiyê de, aliyên sembolîk ên hemû çemên ku li jor hatine behskirin, ne tenê Çemê Jibîrkirinê, dikarin ji bo rewşa Firatê wekî sembola vê Levanta berhemdar û bi taybetî jî wekî sembola şikestina di navbera rojhilat û rojavayê Sûriya de derbas bibin. Ger şikestin bêyî çareseriyek berdewam bike, Firat dibe ku ne tenê bibe çemek jibîrkirin û terikandinê (ku di dilê wê de bîranîna neyînî û dijminane ya herêmê heye), lê bibe çemek nefretê “Styx”, xemgînî û êşê “Akron”, agirê geş û şer “Phlegeton”, şîn, nalîn û sekinandina li ser kavilan “Cocytus”. Firat heta niha hêjayî van taybetmendî û sembolan e, an jî di asoyê hema hema hemûyan de ye. Firat, di bingeh de, ne çemek yekane ye, lê çemek pir-qatî ye ku ji sembolek sade ya şikestinê pir wêdetir diçe. Ew cîhek Žižekian e (bi navê ramanwerê Slovoj Žižek hatiye binavkirin), ku jibîrkirin di hewldanek bêhêvî de ji bo afirandina rêkûpêkiyê bi nefretê re hevdîtin dike, di heman demê de rastî li ser kaosa wateyan israr dike. Pirs ne ev e: Ma em ê ji bîr bikin? Belê, em çi ji bîr dikin ku bijîn û çi ji bîr dikin ku şer bikin? Pirsa rast ev e: Em çawa dikarin Çemê Jibîrkirinê veguherînin pirek ji bo têkilî û jiyana hevbeş?

Çavkanî:

– إدواردو غاليانو، كتاب المعانقات، ترجمة: أسامة إسبر، (دمشق: دار الطليعة الجديدة، 2015).

– كارل شميت، مفهوم السياسي، ترجمة: سومر المير محمود، (القاهرة: مدارات للأبحاث والنشر، 2018).

– سلافوي جيجيك، موضوع الإيديولوجيا السامي، ترجمة: عدي جوني، (بغداد: فواصل للنشر والتوزيع، 2024).